Życie z HIV wiąże się z pewnymi wyzwaniami, ale dzięki odpowiedniej diecie i zdrowym nawykom możemy znacząco poprawić jakość życia i wspierać skuteczność leczenia. Jakie produkty warto wybierać, a których unikać, aby wspierać wchłanianie leków? Jak radzić sobie z przyrostem masy ciała, który może pojawić się w trakcie terapii? W artykule znajdziesz odpowiedzi na te pytania oraz praktyczne wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia i zbilansowanej diety dla osób żyjących z HIV.
Leki ARV a przyrost masy ciała
Tkanka tłuszczowa odgrywa bardzo ważną rolę, nie tylko jako magazyn energii, lecz także jako narząd endokrynny (wydzielający hormony), regulujący szereg procesów zachodzących w naszym organizmie. Jest więc ona potrzebna, aby prawidłowo funkcjonować. Jeśli żyjesz z HIV pewnie słyszałeś o problemach z masą ciała, których mogą doświadczać osoby HIV+, gdy przyjmują leki. Badania prowadzone w ostatnich latach pokazują, że HIV wpływa na funkcjonowanie adipocytów .
Słowniczek:
Adipocyty - komórki tkanki tłuszczowej, które stanowią główny magazyn energii w organizmie.
Kiedy rozpoczęto diagnozować HIV, jednym z najczęstszych objawów była poważna utrata wagi. Dzięki lekom antyretrowirusowym, pacjenci zaczęli ponownie przybierać na wadze. Nazywa się to efektem „powrotu do zdrowia” i nadal jest obserwowane u osób z bardzo zaawansowanym HIV, które straciły na wadze przed rozpoczęciem leczenia.
Wdrożenie skojarzonego leczenia poprawiło znacznie jakość życia oraz zmniejszyło śmiertelność. Jednak terapia ARV u 30–50% pacjentów może spowodować przyrost masy ciała oraz zmianę rozłożenia tkanki tłuszczowej. Zmianom tym towarzyszą często niepożądane zaburzenia metaboliczne:
Hiperglikemia – stan podwyższonego stężenia glukozy w surowicy krwi.
Hipercholesterolemia - podwyższony poziom cholesterolu (całkowitego oraz frakcji LDL) we krwi.
Hipertriglicerydemia – nieprawidłowe stężenie trójglicerydów we krwi na czczo, przekraczające zakres normy uznany za prawidłowy: ≥ 150 mg/dl lub ≥ 1,7 mmol/l.
Kwasica mleczanowa – Wzrost stężenia mleczanów, których nagromadzenie we krwi prowadzi do obniżenia jej pH poniżej wartości prawidłowych.
Insulinooporność – stan, gdy obniża się wrażliwość tkanek obwodowych (tkanka tłuszczowa i mięśniowa) na działanie insuliny.
Masz ochotę powiedzieć teraz: „To przez leki ARV mam otyłość”? Zanim wydasz ostateczny werdykt, zatrzymaj się na chwilę i przyjrzyj się swoim nawykom żywieniowym, stylowi życia przed wdrożeniem leczenia ARV i po jego wdrożeniu. W tym artykule pomożemy Ci zrobić bilans zdrowia, który być może pokaże Ci, gdzie warto spróbować wprowadzić zmianę, aby zbliżyć się do zdrowej wagi.
Co wpływa na otyłość? Jak rozpoznaje się otyłość?
WHO definiuje nadwagę i otyłość jako nadmierne lub nieprawidłowe (np. skupiające się w określonym obszarze ciała) nagromadzenie tkanki tłuszczowej. Otyłość jest chorobą przewlekłą, która charakteryzuje się zbyt dużym udziałem tkanki tłuszczowej w organizmie.
Otyłość w grupie pacjentów żyjących z HIV jest częstsza niż w populacji ogólnej, a jej patogeneza jest niewątpliwie złożona. Obejmuje czynniki związane z pacjentem, takie jak:
rasa,
płeć,
predyspozycje genetyczne,
choroby współistniejące,
przyjmowane leki,
palenie papierosów lub substancje psychoaktywne.
Nie bez znaczenia są również czynniki środowiskowe oraz dieta i aktywność fizyczna.
Styl życia | ||
Żywienie | Aktywność fizyczna | Higiena snu |
Nadmiar dostarczanych kalorii | Niska aktywność fizyczna w ciągu dnia | Zbyt mała ilość snu |
Nieregularne spożywanie posiłków | Siedzący tryb życia | Niska jakość snu |
Niska jakość spożywanych produktów |
|
|
Spożywanie produktów wysokoprzetworzonych |
|
|
Oto kilka metod, na podstawie których możesz sprawdzić, czy otyłość lub nadwaga dotyczą Ciebie:
1. wskaźnik BMI (Body Mass Index). Obliczysz wg wzoru:
BMI = masa ciała [kg] : (wzrost [m])²
Kalkulator BMI znajdziesz również tutaj.
U osób dorosłych rozpoznaje się:
nadwagę przy BMI większym lub równym 25;
otyłość przy BMI większym lub równym 30.
Ważne!
BMI nie jest wiarygodnym wskaźnikiem dla poniższych grup osób:
ciężarnych kobiet
sportowców, osób o rozbudowanej tkance mięśniowej lub z sarkopenią
rosnących dzieci
osób w starszym wieku, u których trudno dokonać dokładnych pomiarów wzrostu
2. określenie wskaźnika WHR (ang. Waist-to-Hip Ratio). Obliczysz go wg wzoru:
WHR = obwód talii [cm] : obwód bioder [cm]
Interpretacja wyniku dla populacji ogólnej:
Kobiety WHR ≥ 0,8 – otyłość brzuszna (androidalna)
Mężczyźni WHR ≥ 1 – otyłość brzuszna (androidalna)
Kliknij tutaj, by dowiedzieć się, jak prawidłowo zmierzyć swoje obwody.
3. Analiza składu ciała metodą BIA polega na mierzeniu oporu elektrycznego tkanek organizmu za pomocą prądu elektrycznego o niskim natężeniu. Dzięki niej oznaczysz:
Masę ciała
BMI
Podstawową przemianę materii (BMR)
Beztłuszczową masę ciała (FFM)
Masę i zawartość procentową tkanki tłuszczowej (FAT, MASS, FAT%)
Całkowitą liczbę wody w organizmie (TBW)
Badanie jest całkowicie nieinwazyjne i bezbolesne, wykonasz je u dietetyka lub w dużych klubach sportowych.
Ciekawostka:
Czy wiesz, że problem nagromadzonej tkanki tłuszczowej może dotyczyć również osób szczupłych, których BMI jest w normie? Niekiedy tłuszcz osadza się na narządach wewnętrznych, nie powodując wizualnych zmian w sylwetce. Mówimy wtedy o tłuszczu wisceralnym (trzewnym). Jest on równie niebezpieczny — powoduje zaburzenia pracy narządów i może doprowadzić do chorób układu krążenia, insulinooporności czy stłuszczenia wątroby. Jego poziom sprawdzisz właśnie poprzez analizę składu ciała.
Mam nadwagę lub otyłość — jakie badanie jeszcze wykonać?
Jeżeli podejrzewasz u siebie nadwagę lub otyłość, warto zgłosić się z tym do swojego lekarza prowadzącego. Powinien on wykonać badania krwi, takie jak:
morfologia krwi — ogólne badanie przeglądowe;
lipidogram — dostarcza informacji o proporcji „dobrego” i „złego cholesterolu”;
glukoza na czczo — podstawowe badanie w rozpoznawaniu cukrzycy;
próby wątrobowe — umożliwiają ocenę funkcjonowania wątroby;
badanie ogólne moczu — dostarcza informacji o funkcjonowaniu układu moczowego, a pośrednio także innych narządów, w tym wątroby i nerek;
kreatynina — to jeden z podstawowych markerów funkcjonowania nerek.
Dieta HIV+. Od czego zacząć?
Zalecenia żywieniowe adresowane do osób żyjących z HIV nie różnią się w swoich podstawach od zaleceń dla osób HIV (-). Jedyne o czym warto pamiętać to interakcje pokarmu z lekami antyretrowirusowymi, o których przeczytasz w dalszej części artykułu.
Zacznij od określenia, ile energii potrzebujesz. Zapotrzebowanie energetyczne HIV+.
Nasz organizm potrzebuje odpowiedniej ilości energii (kcal), aby funkcjonować. Dobowe zapotrzebowanie energetyczne określa, ile energii należy dostarczyć każdego dnia organizmowi z pożywieniem, aby zrównoważyć wydatki energetyczne związane z:
podstawową przemianą materii,
aktywnością fizyczną,
metaboliczną reakcją na spożywane pokarmy,
wzrostem i rozwojem organizmu.
Zalecane jest spożywanie 30–35 kcal na kilogram rzeczywistej masy ciała. Do każdej osoby należy jednak podchodzić indywidualnie. Pomocny może być w tym wzór na obliczenie podstawowej przemiany materii (PPM) oraz Całkowitej Przemiany Materii (CPM). Oto one:
PPM (dla kobiet) = 665 + (9,56 × W) + (1.85 × H) – 4,67 × L
PPM (dla mężczyzn) = 66,5 + (13,75 × W) + (5 × H) – 6,75 × L
PPM – podstawowa przemiana materii [kcal]
W – waga [kg]
H – wzrost [cm]
L – wiek [lata]
CPM = PPM × PAL
CPM – całkowita przemiana materii [kcal]
PAL – współczynnik aktywności fizycznej:
1,4–1,6 (niska aktywność fizyczna)
1,7–1,9 (umiarkowana aktywność fizyczna)
2,0–2,4 (wysoka aktywność fizyczna).
Ciekawostka:
Podstawowa Przemiana Materii odpowiada za podstawowe procesy fizjologiczne, takie jak trawienie, oddychanie, praca serca i krążenie krwi, odbudowa i wzrost komórek oraz tkanek, napięcie mięśni, czynności wydalnicze i wydzielnicze, praca układu nerwowego i hormonalnego, a także utrzymanie stałej temperatury ciała.
Poczułeś/-łaś się, jakbyś wrócił/-a do szkoły? Bez obaw, nie musisz liczyć tego sam/-a! Zrobi to za Ciebie dietetyk.
Głównymi źródłami energii są węglowodany i tłuszcze, a także – przy niewystarczającej dostępności tych źródeł energii – białka.
Białko w diecie osób HIV+
Białko stanowi główny element budowy wszystkich tkanek organizmu człowieka. U osób żyjących z HIV podaż białka w codziennej diecie powinna wynosić:
1,5 g na kilogram rzeczywistej masy ciała.
Dobre źródła białka | |
Zwierzęce (białko pełnowartościowe) | Roślinne (białko niepełnowartościowe) |
Chude mięso np. kurczak, indyk | nasiona roślin strączkowych: fasola, ciecierzyca, soczewica |
Jaja | orzechy: laskowe, brazylijskie, włoskie |
Nabiał, np. mleko, jogurt naturalny, ser, kefir | soja: tofu, tempeh, napoje sojowe |
Ryby i owoce morza, np. dorsz, łosoś, krewetki | zboża: kasza jęczmienna, komosa ryżowa, makarony pełnoziarniste, płatki owsiane |
Tłuszcz w diecie osób HIV+
Tłuszcze pełnią niezwykle istotne funkcje w organizmie człowieka:
Obok węglowodanów są głównym źródłem energii,
Są materiałem, z którego powstają komórki, w tym komórki układu nerwowego.
Ułatwiają wchłanianie witamin A, D, E i K.
Pod postacią tkanki tłuszczowej stabilizują położenie narządów w jamie brzusznej i chronią przed nadmierną utratą ciepła.
Są nośnikiem smaku i ułatwiają przełykanie pokarmu.
U osób żyjących z HIV nie ma powodów do zwiększania procentowego udział tłuszczów w diecie.
Składnik | Poziomy spożycia |
Tłuszcz całkowity w tym: Jednonienasycone kwasy tłuszczowe Wielonienasycone kwasy tłuszczowe | 30% dobowego zapotrzebowania energii (CPM) 20% 10% |
Nasycone kwasy tłuszczowe oraz Izomery trans kwasów tłuszczowych
| Tak niskie, jak to jest możliwe do osiągnięcia w diecie zapewniającej właściwą wartość żywieniową |
Kwas linolowy (LA) | 4% energii |
Kwas α-linolenowy (ALA) | 0,5% energii |
Kwas eikozapentaenowy (EPA)+Kwas dokozaheksaenowy (DHA) | Osoby dorosłe: 250 mg/dobę Kobiety w ciąży i karmiące piersią:250 mg/dobę + 100-200 mg DHA/dobę |
Dobre źródła tłuszczy |
Tłuste ryby, np. łosoś |
Oleje roślinne nierafinowane, np. oliwa z oliwek, olej lniany, olej słonecznikowy |
Nasiona i orzechy, np. włoskie, pestki dyni, pestki słonecznika, migdały |
Ciemnozielone warzywa, np. awokado, szpinak, jarmuż |
Jajka |
Węglowodany w diecie osób HIV+
Węglowodany stanowią podstawowe źródło energii w organizmie człowieka. Dodatkowo:
Są składnikiem strukturalnym kwasów DNA i RNA
Stanowią materiał zapasowy
Odpowiadają za regulacje odczuwania głodu i sytości
Biorą udział w sygnalizacji międzykomórkowej
Spożycie tego składnika u osób żyjących z HIV powinno wynosić 55–60% dobowego zapotrzebowania energetycznego (CPM).
Dobre źródła węglowodanów |
Pieczywo pełnoziarniste, razowe, żytnie i graham |
Gruboziarniste płatki, np. owsiane górskie, żytnie, jęczmienne, gryczane |
Otręby, np. żytnie, owsiane, pszenne |
Kasze gruboziarniste, np. jęczmienna, pęczak, gryczana |
ryż brązowy |
makarony razowe |
mąka razowa, pełnoziarnista |
Codziennie dla zdrowia powinno się spożyć przynajmniej 3 porcje (90 g) produktów zbożowych pełnoziarnistych (czyli z przemiału całego ziarna), takich jak kasze (np. gryczana), pieczywo razowe czy makaron razowy.
Składniki mineralne i witaminy w diecie osób HIV+
Niedobory witamin oraz składników mineralnych upośledzają podstawowe funkcje immunologiczne. Badania dowodzą, że witaminy, w szczególności z grupy B oraz witaminy A, E i C mają własności immunostymulujące. Niski poziom tych witamin można zaobserwować u osób żyjących z HIV. Rekomendacje spożycia witamin dla tej grupy są znacząco wyższe, w porównaniu z zaleceniami dla osób HIV-.
Podaż tych mikroskładników powinna pokrywać 100–150% zalecanego dziennego spożycia.
W pierwszej kolejności szukaj tych mikro i makroelementów w owocach i warzywach, które są znacznie lepiej przyswajalne. Nie ma potrzeby, by od razu sięgać po suplementy.
Witaminy | Norma Kobiety | Norma Mężczyźni | Źródła w żywności |
Witamina A (μg) | 700 | 900 | Tran rybi, ryby (tuńczyk, śledź, sardynki), mleko i przetwory mleczne, jajka, wątróbka, marchew, dynia, jarmuż, sałata, szpinak, zielony groszek, warzywa liściaste, koperek, pomidory, boćwina, brzoskwinia, mango |
Witamina E (mg) | 8 | 10 | Oleje roślinne (rzepakowy, sojowy, lniany), szprotki, jaja, kasza gryczana, kasza jęczmienna, kiełki pszenicy, orzechy, brukselka, kapusta |
Witamina C (mg) | 75 | 90 | Truskawki, czarna porzeczka, papryka, brukselka, szpinak, pomidory, kapusta kiszona, cytryna, pomarańcza, kalafior |
Witamina B1 (mg) | 1,1 | 1,3 | Produkty zbożowe (płatki owsiane, płatki jęczmienne, płatki jaglane, pieczywo pełnoziarniste) pestki słonecznika, kasza gryczana, mięso, groch, soja, fasola |
Witamina B2 (mg) | 1,1 | 1,3 | Drożdże, płatki owsiane, mleko i przetwory mleczne, przetwory zbożowe, ryby, marchewka, szpinak |
Witamina B6 (mg) | 1,5 | 1,7 | Soja, drożdże, mięso, mąka pełnoziarnista, marchewka, ziemniaki, kapusta, awokado, szpinak, banany |
Witamina B12 (μg) | 2,4 | 2,4 | Wątroba wołowa, wątroba wieprzowa, nerki, kurczak, cielęcina, jajka, ryby (pstrąg, łosoś, makrela, śledź, dorsz), pestki słonecznika |
Kwas foliowy (μg) | 400 | 400 | Wątroba wołowa, kiełki pszenicy, otręby pszenne, szpinak, kalafior, brukselka, zielone warzywa liściaste, jajka |
Leki antyretrowirusowe a interakcje z jedzeniem
Leki antyretrowirusowe (ARV), które są podstawą terapii dla osób żyjących z HIV, mogą wchodzić w różnorodne interakcje z żywnością, co wpływa na ich skuteczność oraz działania niepożądane. Niektóre leki osiągają wyższą skuteczność, gdy są przyjmowane z tłuszczami, co zwiększa ich biodostępność, czyli ilość substancji czynnej, jaka dociera do organizmu. Inne natomiast powinny być przyjmowane na pusty żołądek, gdyż obecność jedzenia w przewodzie pokarmowym może spowolnić ich wchłanianie lub zmienić sposób ich działania.
Interakcje zachodzące pomiędzy lekami ARV a żywnością mogą również wpływać na procesy metaboliczne, czyli to, jak organizm przetwarza leki.
Czy wiesz, że grejpfrut zawiera związki, które mogą osłabiać aktywność enzymów odpowiedzialnych za metabolizm niektórych leków, przez co ich stężenie w organizmie może wzrosnąć do poziomu groźnego dla zdrowia?
Dlatego też warto wiedzieć, które produkty spożywcze należy ograniczać lub eliminować podczas terapii ARV.
Grupa | Lek | Zalecenia |
NRTI | Lamiwudyna | Bez związku z posiłkiem |
Abakawir | Bez związku z posiłkiem | |
Emtrycytabina | Bez związku z posiłkiem | |
Tenofowir | Przyjmować z posiłkiem | |
Zydowudyna | Bez związku z posiłkiem (lepiej na pusty żołądek lub z niskotłuszczowym posiłkiem) | |
NNRTI | Efawirenz | Bez związku z posiłkiem (lepiej na pusty żołądek lub z niskotłuszczowym posiłkiem) |
Newirapina | Bez związku z posiłkiem | |
Etrawiryna | Przyjmować z posiłkiem lub po posiłku | |
Rylpiwiryna | Przyjmować z posiłkiem | |
PI | Atazanawir | Przyjmować z posiłkiem lub po posiłku |
Darunawir | Przyjmować z posiłkiem lub po posiłku | |
Fosamprenawir | Bez związku z posiłkiem | |
Indynawir | Przyjmować na pusty żołądek | |
Lopinawir | Bez związku z posiłkiem | |
Nelfinawir | Przyjmować z posiłkiem lub po posiłku | |
Rytonawir | Przyjmować z posiłkiem lub po posiłku | |
Sakwinawir | Przyjmować z posiłkiem lub po posiłku | |
Typrenawir | Przyjmować z posiłkiem lub po posiłku | |
Inhibitory integrazy | Raltegrawir | Bez związku z posiłkiem |
Elwitegrawir | Przyjmować z posiłkiem | |
Dolutegrawir | Przyjmować z posiłkiem lub między posiłkami | |
Inhibitory koreceptora CCR-5 | Marawirok | Bez związku z posiłkiem |
FI | Enfuwirtyd | Bez związku z posiłkiem |
Źródło tabeli: „Zasady opieki nad osobami żyjącymi z HIV.” Zalecenia Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (PTN AIDS) 2024.[IG8]
Zwróć uwagę także na te interakcje pomiędzy wybranymi lekami i produktami spożywczymi:
sok grejpfrutowy – wskutek blokowania cytochromu P450 3A4 wpływa na metabolizm wielu leków, m.in. sakwinawiru (wzrost stężenia), indynawiru (obniżenie stężenia)
czosnek i preparaty czosnku – należy ich unikać, gdy pacjent przyjmuje sakwinawir (obniżenie dostępności SQV, wskutek indukcji CYP450 3A4 oraz działania glikoproteiny P)
dziurawiec (ziele św. Jana) – należy unikać przyjmowania podczas stosowania leków z grupy NNRTI i PI oraz marawiroku (obniżenie stężenia)
alkohol – jego zażywanie w ogóle nie jest wskazane w trakcie terapii ARV, szczególną uwagę należy zwrócić na NNRTI i efawirenz.
Gdzie szukać wsparcia w zakresie diety dla osób żyjących z HIV?
Dotarłeś do końca. Brawo! To naprawdę dużo informacji dotyczących zdrowiej diety, a do tego dochodzi jeszcze aktywność fizyczna czy higiena snu ( o tym opowiemy w następnych artykułach). Być może wydaje Ci się, że jest to trudne do wdrożenia.
Wspólnie damy radę. Zacznij od małych kroków:
Wypisz sobie produkty, które Twoim zdaniem (i na podstawie zdobytych przez Ciebie informacji) nie działają korzystnie na zdrowie. Mogą to być produkty wysoko przetworzone, tj. chipsy, batoniki lub alkohol.
Spróbuj stopniowo ograniczyć spożycie choć jednego z nich. Nie musisz rezygnować ze wszystkiego od razu. Możesz spróbować po prostu zrobić coś inaczej, np. zamiast miski chipsów do ulubionego filmu, postaw sobie mieszankę orzechów lub marchewkę pokrojoną w słupki.
Znajdź 2–3 produkty z naszej listy, które wydają Ci się smaczne i spróbuj włączyć je do swoich posiłków.
Nie każ się, gdy coś się nie uda. Każdy z nas ma chwilę słabości i to jest ok.
Kiedy będziesz chciał wszystko rzucić i wrócić do starych nawyków, przypomnij sobie sytuację, w której udało Ci się dokonać zmiany w diecie. Jak się wtedy czułeś?
Jeżeli jest Ci trudno wprowadzić zmiany lub czujesz w związku z tym chaos, nie bój się prosić o wsparcie specjalistów.
Powiedz o swoich problemach z wagą swojemu lekarzowi prowadzącemu, być może zmiana leków ułatwi utratę wagi. Możesz również skorzystać z usług dietetyka. Jeżeli potrzebujesz wsparcia zgłoś się do Fundacji Edukacji Społecznej na darmową konsultację w zakresie medycyny stylu życia.
Autorka: mgr Agnieszka Świderska – Profilaktyczka. Absolwentka Zdrowia Publicznego specjalizacji Promocja Zdrowia i Epidemiologia. Od 2019 r. certyfikowana doradczyni ds HIV/AIDS. Koordynatorka. Szkoleniowiec w zakresie edukacji seksualnej. Absolwentka Seksuologii Praktycznej na SWPS w Poznaniu. W trakcie szkolenia Terapii Skoncentrowanej na Rozwiązaniu. Uhonorowana Czerwoną Kokardką.
Projekt jest finansowany przez Krajowe Centrum ds. AIDS ze środków Ministerstwa Zdrowia
Bibliografia:
1. World Health Organization. (2023). Obesity and overweight. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight
2. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, „Nadwaga i otyłość małymi krokami do zdrowia.” ISBN 978-83-65870-52-0.
3. „Nadwaga i otyłość – objawy, przyczyny, skutki.” uPacjenta. Dostępne na: upacjenta.pl.
4. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. „Tłuszcze: czym są, dlaczego są potrzebne i gdzie je znaleźć?” Dostępne na: ncez.pzh.gov.pl.
5. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. „Witaminy i składniki mineralne.” Dostępne na: ncez.pzh.gov.pl.
6. „Zasady opieki nad osobami żyjącymi z HIV.” Zalecenia Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS (PTN AIDS) 2024.
Comments